Những loài rùa tiêu biểu ở Việt Nam

Tuy nhiên, phần lớn các loài rùa tại Việt Nam đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do mất môi trường sống, săn bắt và buôn bán bất hợp pháp. Trong bài viết này, chúng ta sẽ khám phá những loài rùa tiêu biểu nhất của Việt Nam – từ những biểu tượng văn hóa đến những “chiến binh thầm lặng” đang đấu tranh để tồn tại.

Rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei) – Huyền Thoại Hồ Gươm

Không loài rùa nào ở Việt Nam mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc như rùa Hoàn Kiếm, còn gọi là rùa khổng lồ sông Dương Tử (Rafetus swinhoei). Loài này gắn liền với truyền thuyết vua Lê Lợi trả gươm thần cho rùa vàng tại Hồ Hoàn Kiếm (Hồ Gươm), biểu tượng của sự độc lập và trí tuệ dân tộc.

Xem thêm

Mưa đá không hình thành như ta từng học: Sự thật đơn giản hơn nhiều

Thớt gỗ và thớt nhựa: Loại nào sạch hơn và tốt cho sức khỏe hơn?

Càng dùng công nghệ, trí nhớ người lớn tuổi càng được bảo vệ?

Đặc điểm: Đây là một trong những loài rùa nước ngọt lớn nhất thế giới, với mai mềm dài tới hơn 1 mét và trọng lượng có thể lên đến 200 kg. Đầu rùa có hình dáng giống mũi lợn, mắt nằm ở phía trên, và mai màu xanh ô liu điểm những đốm vàng nhạt.
Phân bố: Từng sinh sống rộng rãi ở đồng bằng sông Hồng và các khu vực phía nam Trung Quốc, nhưng hiện chỉ còn vài cá thể tại Việt Nam (Hồ Xuân Khánh và Đồng Mô) và một cá thể ở vườn thú Tô Châu, Trung Quốc.
Tình trạng bảo tồn: Được IUCN xếp hạng Cực kỳ Nguy cấp (Critically Endangered), với dân số toàn cầu chỉ còn 2-3 cá thể được xác nhận. Cá thể cuối cùng ở Hồ Gươm, được người dân gọi là “Cụ Rùa”, qua đời vào ngày 19/1/2016, đánh dấu sự mất mát lớn về văn hóa và sinh học. Một cá thể cái tại Đồng Mô được phát hiện năm 2020 nhưng cũng chết vào năm 2023, khiến hy vọng sinh sản tự nhiên gần như tắt ngấm.
Ý nghĩa: Ngoài vai trò sinh học, rùa Hoàn Kiếm là biểu tượng văn hóa của Hà Nội. Xác “Cụ Rùa” hiện được bảo quản tại Đền Ngọc Sơn, thu hút hàng ngàn du khách mỗi năm.

Rùa Đốm (Pelodiscus variegatus) – “Tân Binh” Trong Công Cuộc Bảo Tồn

Loài rùa đốm (Pelodiscus variegatus) là một phát hiện khoa học gần đây, được mô tả lần đầu vào năm 2019 bởi các nhà nghiên cứu từ Sở thú Cologne (Đức) và Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật Việt Nam (IEBR).

Đặc điểm: Rùa đốm có mai mềm với hoa văn độc đáo – màu cam và đen xen kẽ, kích thước nhỏ hơn so với rùa Hoàn Kiếm, thường dài khoảng 30-50 cm. Loài này thuộc họ rùa mai mềm (Trionychidae), nổi bật với cái cổ dài và mũi dài như ống thở.
Phân bố: Được ghi nhận ở các vùng nước ngọt Bắc Trung Bộ Việt Nam, đặc biệt ở các tỉnh như Nghệ An và Hà Tĩnh, và có thể mở rộng sang Lào. Tuy nhiên, phân bố chính xác vẫn chưa được xác định đầy đủ do thiếu dữ liệu khảo sát.
Tình trạng bảo tồn: IUCN xếp hạng Cực kỳ Nguy cấp, với mối đe dọa chính từ săn bắt để làm thực phẩm và mất môi trường sống. Năm 2023, 50 cá thể rùa đốm được nuôi nhốt đã được thả về tự nhiên tại một hồ nước ở miền Bắc Việt Nam – bước đầu trong nỗ lực bảo tồn loài này.
Ý nghĩa: Việc phát hiện và bảo tồn rùa đốm cho thấy Việt Nam vẫn ẩn chứa những bí mật sinh học cần khám phá. Đây là minh chứng cho tiềm năng phục hồi loài nếu có sự can thiệp kịp thời.

Rùa Hộp Nam Bộ (Cuora picturata) – Viên Ngọc Quý Độc Nhất

Rùa hộp Nam Bộ (Cuora picturata) là một trong hai loài rùa đặc hữu của Việt Nam, chỉ được tìm thấy tại các khu rừng miền Trung và Nam Trung Bộ.

Đặc điểm: Loài này thuộc họ rùa cạn (Geoemydidae), có mai hình vòm với hoa văn vàng cam rực rỡ trên nền đen, dài khoảng 15-20 cm. Đặc trưng nổi bật là khả năng đóng kín mai như một chiếc hộp khi gặp nguy hiểm.
Phân bố: Sinh sống ở các khu rừng nhiệt đới ẩm thấp tại Quảng Nam, Quảng Ngãi và Kon Tum. Loài này thích nghi với môi trường đất liền hơn là nước.
Tình trạng bảo tồn: Được IUCN liệt vào danh sách Nguy cấp (Endangered), với số lượng trong tự nhiên giảm hơn 99% do buôn bán làm thú cưng và phá rừng. Các chương trình nuôi nhốt bảo tồn tại Trung tâm Turtle Survival Center (Mỹ) đang mang lại hy vọng cho loài này.
Ý nghĩa: Là loài đặc hữu, rùa hộp Nam Bộ đại diện cho sự độc đáo của hệ sinh thái Việt Nam, đồng thời là lời cảnh báo về tác động của con người lên thiên nhiên.

Rùa Ao Việt Nam (Mauremys annamensis) – Kẻ Sống Sót Thầm Lặng

Rùa ao Việt Nam (Mauremys annamensis) là loài đặc hữu thứ hai của Việt Nam, mang vẻ đẹp giản dị nhưng ẩn chứa câu chuyện sinh tồn đầy kiên cường.

Đặc điểm: Thuộc họ Geoemydidae, rùa ao có mai màu nâu sẫm với các đường kẻ vàng nhạt, dài khoảng 20-25 cm. Loài này thích nghi với môi trường ao hồ và đầm lầy.
Phân bố: Chỉ được ghi nhận ở các vùng đất ngập nước ven biển Nam Trung Bộ, đặc biệt tại Phú Yên, Khánh Hòa và Bình Định. Tuy nhiên, quần thể tự nhiên gần như đã biến mất.
Tình trạng bảo tồn: IUCN xếp hạng Cực kỳ Nguy cấp, với ước tính chỉ còn dưới 50 cá thể trưởng thành trong tự nhiên. Săn bắt làm thực phẩm và phá hủy môi trường sống là nguyên nhân chính đẩy loài này đến bờ vực tuyệt chủng. Các nỗ lực bảo tồn hiện tập trung vào nuôi nhốt và tái thả tại Vườn quốc gia Phú Quốc.
Ý nghĩa: Sự sống sót của rùa ao Việt Nam là minh chứng cho khả năng thích nghi của thiên nhiên, nhưng cũng là hồi chuông cảnh báo về tốc độ suy giảm đa dạng sinh học.

Rùa Biển Xanh (Chelonia mydas) – Người Du Hành Đại Dương

Trong số 5 loài rùa biển tại Việt Nam, rùa biển xanh (Chelonia mydas) là đại diện tiêu biểu nhờ sự phổ biến và vai trò sinh thái quan trọng.

Đặc điểm: Loài này có mai hình bầu dục, màu nâu xanh với các đốm sáng, dài khoảng 1-1,2 mét và nặng tới 150 kg. Tên gọi “xanh” xuất phát từ lớp mỡ xanh dưới mai, chứ không phải màu vỏ.
Phân bố: Xuất hiện tại các vùng biển từ Côn Đảo, Phú Quốc đến vịnh Bắc Bộ, đặc biệt là các bãi đẻ trứng ở Côn Đảo – nơi ghi nhận hàng trăm cá thể sinh sản mỗi năm.
Tình trạng bảo tồn: IUCN xếp hạng Nguy cấp, với mối đe dọa từ săn bắt trứng, lưới đánh cá và ô nhiễm nhựa. Việt Nam đã triển khai nhiều chương trình bảo vệ bãi đẻ, như tại Côn Đảo, nơi hàng nghìn rùa con được thả về biển mỗi năm.
Ý nghĩa: Rùa biển xanh đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì hệ sinh thái biển, giúp kiểm soát quần thể sứa và bảo vệ rạn san hô.

Thách Thức Và Hy Vọng Bảo Tồn

Các loài rùa tại Việt Nam đang đối mặt với những mối đe dọa nghiêm trọng: săn bắt để làm thực phẩm, thú cưng hoặc thuốc Đông y; mất môi trường sống do đô thị hóa và nông nghiệp; cùng ô nhiễm nước từ hoạt động công nghiệp. Theo báo cáo của IUCN (2021), hơn 80% loài rùa nước ngọt tại Việt Nam nằm trong danh sách Nguy cấp hoặc Cực kỳ Nguy cấp – tỷ lệ cao nhất thế giới.

Tuy nhiên, không phải mọi thứ đều là tuyệt vọng. Các tổ chức như Asian Turtle Program, Turtle Survival Alliance, và WWF Việt Nam đang nỗ lực cứu lấy các loài rùa qua nuôi nhốt bảo tồn, tái thả tự nhiên và giáo dục cộng đồng. Ví dụ, việc thả 50 rùa đốm năm 2023 hay chương trình bảo vệ rùa biển ở Côn Đảo là những bước tiến đáng ghi nhận. Ngoài ra, luật pháp Việt Nam đã siết chặt hơn với các nghị định như Nghị định 06/2019/NĐ-CP, cấm buôn bán các loài rùa được bảo vệ.

Những loài rùa tiêu biểu của Việt Nam không chỉ là kỳ quan sinh học mà còn là một phần của di sản văn hóa và thiên nhiên đất nước. Từ rùa Hoàn Kiếm huyền thoại, rùa đốm mới khám phá, đến rùa hộp Nam Bộ độc đáo, rùa ao Việt Nam kiên cường và rùa biển xanh kiêu hãnh – mỗi loài đều kể một câu chuyện về sự sống, đấu tranh và hy vọng. Để bảo vệ chúng, cần sự chung tay của cả cộng đồng – từ việc từ chối tiêu thụ sản phẩm từ rùa đến ủng hộ các sáng kiến bảo tồn. Hãy để những “chiến binh mai cứng” này tiếp tục là nhân chứng sống cho vẻ đẹp của thiên nhiên Việt Nam.